Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu, ya da DSM-5’teki tanımıyla Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu (Functional Neurological Symptom Disorder), bireyin istemli motor ya da duyu işlevlerinde açıklanamayan nörolojik semptomlarla seyreden bir ruhsal bozukluktur. Bu durum, gerçek nörolojik ya da tıbbi bir hastalığı taklit eder gibi görünse de, yapılan klinik ve laboratuvar değerlendirmelerinde altta yatan bir organik neden saptanamaz. Semptomlar genellikle istemsizdir ve birey tarafından bilinçli olarak oluşturulmaz.

Bu bozukluk tarihsel olarak “konversiyon” kavramı ile açıklanmış; kişinin içsel psikolojik çatışmalarının fiziksel belirtilere dönüştüğü varsayılmıştır. Modern psikiyatride, bu yaklaşım yerini daha bütüncül biyopsikososyal modellerle açıklamaya bırakmış olsa da, tanı ve tedavi süreçlerinde psikolojik faktörlerin etkisi hâlâ önemlidir.

Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu DSM-5 Tanı Kriterleri

DSM-5’e göre Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu tanısı koyabilmek için aşağıdaki ölçütlerin karşılanması gereklidir:

• Bireyde istemli motor ya da duyu işlevlerini etkileyen en az bir semptom bulunmalıdır (örn: felç, konuşma bozukluğu, uyuşukluk, nöbetler vb.).
• Klinik değerlendirme, semptom ile bilinen bir nörolojik ya da tıbbi durum arasında uyumsuzluk olduğunu göstermelidir.
• Semptom, klinik sıkıntıya ya da sosyal, mesleki veya diğer önemli işlevsellik alanlarında bozulmaya yol açmalıdır.
• Semptom başka bir tıbbi ya da zihinsel bozuklukla daha iyi açıklanamaz.
• Semptomun bilinçli olarak üretilmediğine ya da rol yapma amacı taşımadığına dair klinik kanaat bulunmalıdır.

Tanıda en önemli kriterlerden biri, bireyin belirtileri bilinçli olarak taklit etmemesidir. Münchausen sendromu ya da rol yapma durumlarında olduğu gibi bilinçli sahtecilik söz konusu değildir.

Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu Belirtileri (Semptomlar) Nelerdir?

Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu semptomları oldukça değişken olup genellikle aşağıdaki kategorilerde sınıflandırılır:

• Motor Belirtiler: Felç, kas zayıflığı, hareket kısıtlılığı, titreme, yürüme bozuklukları.
• Duyu Belirtileri: Uyuşma, karıncalanma, görme ya da işitme kaybı, dokunma duyusunda azalma.
• Nöbet Benzeri Belirtiler: Epilepsiye benzeyen nöbetler; ancak EEG’de epileptik aktivite izlenmez.
• Konuşma ve Yutma Bozuklukları: Afoni (ses kaybı), disfoni (ses kısıklığı), disfaji (yutma güçlüğü).
• Koordinasyon Problemleri: Ataksi, denge kaybı gibi.

Bu belirtiler genellikle aniden başlar ve bir stres faktörü ya da travmatik olay sonrasında ortaya çıkabilir. Ancak her zaman böyle bir tetikleyici bulunmayabilir.

Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu Nedenleri (Etiyolojisi) Nelerdir?

Fonksiyonel Nörolojik Semptom bozukluğunun nedeni tek bir faktöre indirgenemez; genetik yatkınlık, nörobiyolojik duyarlılık ve psikososyal stresörlerin etkileşimiyle ortaya çıktığı düşünülmektedir. Yaygın kabul gören açıklamalar arasında şunlar yer alır:

• Psikodinamik Kuramlar: İçsel çatışmaların fiziksel semptomlara dönüştüğü savunulur. Bu semptomlar, bireyin bilinçdışı düzeyde psikolojik sıkıntıdan “kaçış” ya da “ikincil kazanç” elde etme yolu olabilir.
• Davranışsal Kuramlar: Fiziksel semptomlar, çevreden gelen ilgi ve destek ile pekiştirilebilir.
• Nörobiyolojik Bulgular: Son dönem nörogörüntüleme çalışmaları, konversiyon belirtilerinin beyin ağlarında işlevsel bozulmalarla ilişkili olabileceğini göstermektedir (örneğin, hareketle ilişkili bölgelerde inhibisyon ya da disfonksiyon).

Travmatik yaşam olayları, çocukluk çağı istismarı ve yüksek düzeyde anksiyete ya da depresyon gibi psikiyatrik bozuklukların eşlik etmesi de önemli risk faktörleri arasında yer alır.

Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu Risk Faktörleri

Fonksiyonel nörolojik semptom bozukluğu gelişiminde rol oynayabilecek başlıca risk faktörleri:

• Çocukluk çağı travmaları (özellikle cinsel, fiziksel veya duygusal istismar)
• Kadın cinsiyet (bozukluk kadınlarda daha sık görülür)
• Düşük sosyoekonomik düzey
• Düşük eğitim düzeyi
• Daha önce geçirilmiş tıbbi hastalıklar veya kronik ağrı
• Eşlik eden psikiyatrik bozukluklar (özellikle anksiyete, depresyon, dissosiyatif bozukluklar)

Nasıl Tanı Konulur?

Tanı süreci multidisipliner bir yaklaşım gerektirir. Öncelikle ayrıntılı bir tıbbi ve psikiyatrik öykü alınmalı, fiziksel muayene yapılmalı ve gerekli tetkikler uygulanmalıdır. Ancak en kritik unsur, semptomların tıbbi bir açıklamasının olmaması ve klinik bulgularla uyumsuz olmasıdır.

Fonksiyonel semptomların bazı tipik ipuçları vardır:

• Belirtiler anatomik dağılıma uymayabilir.
• Klinik gözlemle hasta davranışı tutarsız olabilir (örneğin, yürüyemediğini söyleyen bir hastanın acil bir durumda ayağa kalkabilmesi).
• Nörolojik muayene bulguları değişken olabilir.

Görüntüleme (MRI, EEG vb.) ve laboratuvar testleri, organik nedenleri dışlamak için kullanılır. Psikiyatrik değerlendirme ile eş tanıların (örneğin somatik semptom bozukluğu, depresyon) varlığı da değerlendirilmelidir.

Fonksiyonel Nörolojik Semptom Bozukluğu Nasıl Tedavi Edilir?

Fonksiyonel nörolojik semptom bozukluğunun tedavisi, semptomların doğasını anlamayı ve psikososyal faktörleri ele almayı hedefleyen çok yönlü bir yaklaşımı içerir:

1. Psiko-eğitim ve Tanının Açıklanması

Tedavinin ilk adımı, tanının hastaya uygun bir dille anlatılmasıdır. Semptomların gerçek olduğu, ancak bunun beyin işlevlerinin değişimiyle ilgili olduğu açıklanmalıdır. Bu açıklama, damgalanmayı önleyebilir ve tedaviye katılımı artırabilir.

2. Psikoterapi

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Semptomların anlaşılması, stresle başa çıkma becerilerinin geliştirilmesi ve işlevselliğin artırılması açısından en etkili yaklaşımlardan biridir.
• Travma Odaklı Terapi: Özellikle travma öyküsü olan hastalarda kullanılır.
• Psikodinamik Terapi: Altta yatan duygusal çatışmaları ele almayı amaçlar.

3. Fizyoterapi ve Rehabilitasyon

Motor belirtiler ön plandaysa, fizyoterapist eşliğinde egzersizler semptomları hafifletebilir. Amaç, bireyin işlevselliğini artırmak ve semptomlara karşı yeniden güven kazandırmaktır.

4. Eşlik Eden Psikiyatrik Bozuklukların Tedavisi

Anksiyete, depresyon gibi eşlik eden bozukluklar varsa, uygun farmakolojik tedavi (antidepresanlar vb.) ve psikoterapi uygulanmalıdır.

5. Takip ve Destekleyici Girişimler

Tedavi uzun vadeli bir süreçtir. Düzenli takip, psiko-eğitim toplantıları ve gerektiğinde sosyal hizmet desteği önemlidir.

Günlük Hayata Etkileri

Fonksiyonel Nörolojik Semptom bozukluğu, bireyin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilir. Semptomların yarattığı işlev kaybı, iş yaşamında aksamalara, sosyal ilişkilerde kopmalara ve bağımlılık düzeyinde yaşam değişikliklerine neden olabilir.

Bazı hastalar uzun süreli iş göremez hale gelebilirken, bazıları da sağlık sistemi içinde sık başvuru yapan “misteryöz” hastalar olarak kalabilir. Bu durum, sağlık sistemi üzerinde de ciddi yük oluşturmaktadır. Ayrıca yanlış tanı, gereksiz tetkikler ve tedaviler nedeniyle hasta-hekim ilişkisi zarar görebilir.

Fonksiyonel bozukluklar, kişinin fiziksel görünümünde açık bir değişiklik yaratmadığı için çevre tarafından yeterince ciddiye alınmayabilir; bu durum hastada damgalanma ve yalnızlık duygularını artırabilir.