Akut Stres Bozukluğu (ASD), bireyin yaşamını tehdit eden ya da ciddi bir yaralanma, cinsel saldırı veya benzeri yoğun travmatik bir olaya maruz kalmasının ardından, kısa süre içinde ortaya çıkan, yoğun psikolojik belirtilerle seyreden bir ruhsal bozukluktur. Akut Stres Bozukluğu, Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) ile benzer semptomlara sahip olmakla birlikte, başlangıç zamanı ve süresi bakımından farklılık gösterir. Bozukluk genellikle olaydan sonraki ilk üç gün ile otuz gün arasında gelişir ve bu dönemde erken müdahale edilmezse, TSSB’ye dönüşebilir.

Akut Stres Bozukluğu DSM-5 Tanı Kriterleri

DSM-5’e göre Akut Stres Bozukluğu tanısı konulabilmesi için aşağıdaki kriterlerin karşılanması gerekir:

• Travmatik Olaya Maruz Kalma: Birey, aşağıdaki yollarla travmaya maruz kalmış olmalıdır:
  • Olayı doğrudan yaşama
  • Başkasının yaşadığı olaya tanık olma
  • Yakın birinin başına gelen travmatik olayı öğrenme
  • Travmatik olayın tekrar eden detaylarına maruz kalma (örneğin olay videolarını izlemek)

• En az 9 Belirti: Aşağıdaki beş gruptan en az dokuz belirti birden fazla kategoriden gelmek üzere gözlenmelidir:
  • İstemsiz hatırlamalar (Intrüzyon)
  • Negatif duygudurum
  • Dissosiyatif belirtiler
  • Kaçınma davranışları
  • Artmış uyarılmışlık (arousal)

• Semptom Süresi: Semptomların olaydan sonraki 3 gün ile 30 gün arasında sürmesi gerekir.
• İşlevselliği Etkilemesi: Semptomlar, bireyin sosyal, mesleki veya kişisel işlevselliğinde belirgin bozulmalara neden olmalıdır.

Başka bir bozuklukla açıklanamaması: Belirtiler, madde etkilerine, başka bir ruhsal bozukluğa ya da tıbbi duruma bağlanmamalıdır.

Akut Stres Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?

ASD, geniş bir belirti yelpazesiyle ortaya çıkar. Birey hem psikolojik hem de fizyolojik düzeyde yoğun stres yaşar.

1. İstemsiz Yeniden Yaşantılama Belirtileri

• Travmaya dair tekrarlayıcı, rahatsız edici düşünceler veya imajlar
• Kâbuslar ve rüya içeriğinde travmaya ilişkin öğeler
• Travmayı hatırlatan durumlarla karşılaşıldığında yoğun sıkıntı

2. Dissosiyatif Belirtiler

• Çevreye karşı duyarsızlaşma, gerçek dışılık hissi (derealizasyon)
• Bireyin kendisine yabancılaşması (depersonalizasyon)
• Bellek boşlukları, olayın belirli kısımlarını hatırlayamama

3. Negatif Duygudurum

• Sürekli gerginlik, korku, umutsuzluk veya içsel huzursuzluk hali

4. Kaçınma Davranışları:

• Travma ile ilişkili düşünce, duygu ve ortamlardan kaçınma
• Sosyal geri çekilme

5. Artmış Uyarılmışlık Belirtileri:

• Uyku bozuklukları
• Kolay irkilme, sinirlilik
• Konsantrasyon güçlüğü
• Hiper-vijilans (aşırı tetikte olma)

Bu semptomlar, bireyin günlük yaşantısını belirgin şekilde etkiler ve genellikle yoğun bir işlev kaybı ile birlikte seyreder.

Akut Stres Bozukluğu Nedenleri (Etiyolojisi) Nelerdir?

Akut Stres Bozukluğu’nun gelişiminde travmanın özellikleri kadar, bireyin biyolojik ve psikososyal özellikleri de rol oynar.

1. Travmanın Özellikleri

• Olayın ani, beklenmedik ve kontrol dışı olması
• Yaşam tehdidi içermesi
• Fiziksel yaralanma veya cinsel saldırı olması
• Travmanın tekrarlayıcı doğası

2. Biyolojik ve Nöropsikiyatrik Etkenler

• HPA aksı (hipotalamo-hipofiz-adrenal) disfonksiyonu
• Kortizol düzeylerindeki düzensizlik
• Amigdala ve prefrontal korteks arasında dengesizlik
• Serotonin ve norepinefrin düzeylerindeki dalgalanmalar

3. Psikososyal Etmenler

• Travma öncesi anksiyete veya depresyon varlığı
• Düşük sosyal destek düzeyi
• Çocukluk çağı istismarı veya ihmal geçmişi
• Kişilik yapısı (özellikle duyarlılık, içe dönüklük, düşük benlik saygısı)

Akut Stres Bozukluğu için Risk Faktörleri

ASD gelişme riski, bazı bireysel ve çevresel faktörlerle artabilir:

• Önceden geçirilmiş travmatik yaşam olayları
• Kadın cinsiyet
• Düşük sosyoekonomik düzey
• Ailede ruhsal hastalık öyküsü
• Şiddetli fiziksel yaralanma ya da yoğun ağrı
• Acil sağlık çalışanı, asker, polis gibi meslek gruplarında çalışma

Risk faktörlerinin tanınması, hem önleyici psikiyatrik müdahaleler hem de erken tanı açısından önem taşır.

Akut Stres Bozukluğu Tanısı Nasıl Konulur?

ASD tanısı, ayrıntılı bir psikiyatrik değerlendirme ve DSM-5 kriterleri temel alınarak konulur.

Tanı süreci şu basamakları içerir:

• Travma sonrası 3 gün ile 30 gün arasında başlayan semptomların değerlendirilmesi
• Belirtilerin 9’dan fazla olması ve en az üç farklı belirti kümesinden gelmesi
• Ayrıcı tanı sürecinde TSSB, depresyon, panik bozukluk, madde kullanımı ve organik beyin hastalıklarının dışlanması
• Klinik görüşmelere ek olarak, Akut Stres Bozukluğu Tarama Ölçeği (ASDS), PCL-5 veya CAPS gibi standardize araçların kullanımı

ASD tanısı, özellikle afetler, kazalar veya şiddet sonrası acil psikiyatrik değerlendirmelerde sıklıkla gözden kaçabilir. Bu nedenle klinisyenlerin dikkatli ve sistematik değerlendirme yapmaları gerekir.

Akut Stres Bozukluğu Tedavisi Nasıl Yapılır?

ASD, uygun müdahalelerle kalıcı psikiyatrik bozukluklara dönüşmeden iyileştirilebilen bir durumdur. Tedavi multidisipliner ve bireye özgü olmalıdır.

1. Psikolojik Müdahaleler

• Psikolojik İlk Yardım: Olayın hemen ardından bireyin güvenliğinin sağlanması, fiziksel ihtiyaçlarının karşılanması ve sosyal destek sağlanması hedeflenir. Bu ilk yaklaşım, travmanın etkilerini azaltmada etkilidir.

• Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT):

• • Travmatik düşünce ve inançların yeniden yapılandırılması
  • Kaçınma davranışlarının azaltılması
  • Stresle başa çıkma becerilerinin artırılması
  • Travma ile ilgili duyarsızlaştırma tekniklerinin uygulanması

• Maruz Bırakma Terapisi: Travmaya ilişkin anıların yapılandırılmış biçimde yeniden işlenmesi, kaçınmanın kırılmasına ve kaygının azaltılmasına yardımcı olur.

• Destekleyici Danışmanlık: Bireyin duygularını anlamasına, düzenlemesine ve travmaya anlam vermesine yardımcı olur.

2. İlaç Tedavisi (Farmakoterapi)

Akut Stres Bozukluğu’nda ilaç kullanımı genellikle birincil tedavi yaklaşımı değildir; ancak yoğun semptomların baskılanması için kısa süreli olarak düşünülebilir. İlaç tedavisi her zaman psikoterapi ile birlikte planlanmalı ve uzman gözetiminde yürütülmelidir.

• Anksiyolitikler: Şiddetli kaygı ve huzursuzluk yaşayan bireylerde, kısa süreli anksiyolitik kullanımı semptomların hafiflemesine yardımcı olabilir. Ancak bağımlılık riski nedeniyle bu tür ilaçların yalnızca sınırlı bir süreyle ve dikkatli izlem altında kullanılması önerilir.

• Antidepresanlar: Seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI’lar) ve gerekli durumlarda serotonin-norepinefrin geri alım inhibitörleri (SNRI’lar), belirgin depresif belirtiler veya yüksek düzeyde kaygı varlığında tercih edilebilir. Bu ilaçlar, semptomların düzenlenmesine ve TSSB gelişme riskinin azaltılmasına katkı sağlayabilir.

• Hipnotikler: Travma sonrası sık görülen uyku bozukluklarının kontrol altına alınması amacıyla, kısa süreli hipnotik tedavi planlanabilir. Bu ilaçlar yalnızca uyku düzenini geçici olarak desteklemek amacıyla kullanılır ve uzun süreli tedavi için önerilmez.

3. Aile ve Sosyal Destek

ASD geçiren bireylerin, yakın çevresinden alacağı sosyal destek iyileşme sürecinde kritik rol oynar. Aile bireylerine, hastalığın geçici doğası, stresin etkileri ve bireyle nasıl iletişim kurulması gerektiği konusunda bilgi verilmelidir.

Toplum temelli destek hizmetleri, özellikle travmadan sonra evini, işini veya yakınını kaybetmiş bireyler için önemlidir.

Günlük Hayata Etkileri

ASD, kısa süreli olmasına rağmen bireyin günlük yaşantısını ciddi şekilde etkileyebilir.

• İşlev Kaybı: Travmadan sonraki günlerde işe ya da okula devam edememe yaygındır.
• Sosyal Çekilme: Travma sonrası utanç, korku ya da çaresizlik duyguları sosyal etkileşimi kısıtlayabilir.
• Uyku ve Yeme Bozuklukları: Günlük yaşam düzeni bozulabilir.
• TSSB’ye Dönüşme Riski: Müdahale edilmeyen vakaların yaklaşık %40’ı TSSB’ye evrilebilir (Bryant, 2011).

Bu nedenle, ASD tanısı almış bireylerde izlem, psikoeğitim ve destekleyici müdahaleler erken dönemde başlamalıdır.